یکی از مهم‌ترین منابع تحقیقاتی در حوزه تاریخ قرآن، مصاحف خطی کهن متعلّق به سده‌های نخست دوران اسلامی است که در موزه‌ها، کتابخانه‌ها و مراکز مختلف نگهداری می‌شوند. تحقیق بر روی این مصاحف می‌تواند ابعاد جدیدی را نسبت به گزارش‌ها و نقل‌های قدما درباره مسائل گوناگون تاریخ قرآن از جمله رسم المصحف و قرائات روشن نماید. بدیهی است هر چه این مصاحف به قرون اولیۀ اسلام نزدیکتر باشند، اهمیت آن‌ها نیز از حیث رسم کلمات، قرائات و سایر علوم مرتبط با مصحف بیشتر خواهد بود.

این گونه تحقیقات در سال های اخیر مورد توجه برخی از دانشمندان علوم قرآنی در سراسر جهان قرار گرفته است؛ برخی از مصاحفی که در همین راستا مورد تحقیق و مطالعه قرار گرفته اند، عبارتند از: مصحف موزۀ توپ قاپی سرای در استانبول (۱۴۲۸ه‍ ـ ۲۰۰۷م)، مصحف المشهد الحسینی در قاهره (۱۴۳۰ه‍ ـ ۲۰۰۹م)، مصحف صنعاء (۱۴۳۲ه‍ ـ ۲۰۱۱م)، مصحف کتابخانه ملی پاریس (۱۴۳۶ه‍ ـ ۲۰۱۵م)، مصحف دانشگاه توبینگن (۱۴۳۶ه‍ ـ ۲۰۱۶م).

مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک مرکز علمی در حوزۀ مطالعات قرآنی، به منظور تکمیل تحقیقات خود در استخراج مبانی علمی رسم المصحف و همچنین تبیین پیشینۀ تاریخی نگارش مصحف، تحقیق بر روی مصاحف کهن را ضروری دانسته و این کار را با اولویت پژوهش بر روی نسخه های موجود در ایران، در دستور کار قرار داد. بر همین اساس، پس از مشورت با اساتید و صاحب نظران، تصمیم بر آن شد که در گام نخست، یکی از مصاحف قدیمی و حائز اهمیت در ایران که منسوب به امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب ‰علیه السلام است و با شماره یك در گنجینۀ مخطوطات کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می شود، مورد تحقیق قرار گیرد.

شایان ذکر است که مصحف مذکور در سال ۱۰۰۹ هجری توسط شاه عباس صفوی وقف حرم مطهر امام رضا علیه السلام گردیده است که وقف نامه آن توسط شیخ بهایی تنظیم شده و به دست خط آن مرحوم در اولین برگه این مصحف قابل مشاهده است.

همچنین به منظور عمق​بخشی بیشتر به این تحقیق و معرفی بهتر آن به محققان و علاقه‌مندان در سراسر جهان، از تجربیات و تخصص جناب آقای دکتر طیار آلتی قولاچ در زمینه مصاحف کهن که پیشتر به نمونه​هایی از آنها اشاره شد، استفاده گردید و در نهایت با همکاری آقایان دکتر حمیدرضا مستفید و دکتر مرتضی توکلی این پژوهش به سرانجام رسید.

در تحقیق این مصحف که از این پس، به اختصار، «مصحف مشهد-۱» نامیده می شود، موارد زیر انجام گرفته است:

۱- پیاده‌سازی متن مصحف با حروف‌چینی رایانه‌ای.

۲- بازخوانى تك تك كلمات مصحف و بیان تفاوت هاى رسم المصحف در مقایسه با دو مصحف امیرى و مصحف مدینه به همراه بیان آراى علماى رسم المصحف.

در این مورد، حرف (ع) برای نشان دادن مصحف مشهد-۱، حرف (ق) برای مصحف امیری (قاهره) و حرف (م) برای مصحف مدینه به کار رفته است. همچنین، برای بیان مطالب، ابتدا رسم کلمه در مصحف مشهد-۱ ذکر شده است. بدین ترتیب می توان تفاوت رسم میان سه مصحف را همزمان با هم مشاهده نمود.

۳- مشخص نمودن كلماتى كه قرائت آن با روایت حفص از عاصم متفاوت است.

۴- ذکر توضیحاتى در خصوص تعداد آیات هر سوره، به همراه بیان رموز ابجدی استفاده شده در آن.

معرفی اجمالی تحقیق مصحف منسوب به امام علی علیه السلام

۱ـ ویژگی های ظاهری مصحف

این مصحف به خط کوفی نوشته شده و در ابتدای آن، سوره فاتحه در صفحات (۱/ب) و (۲/أ) قرار گرفته است. ابعاد مصحف، ۲۵×۳۲ (۲۰×۲۶) و ضخامت آن ۱۰ سانتی متر است. جنس برگه های نسخه بنا به گفته محمدحسن نوری، مسئول بخش مخطوطات کتابخانه، از پوست گاو است. این مصحف دارای ۳۴۱ برگه و ۶۸۰ صفحه است؛ به گونه‌ای که با برگه (۱/ب) آغاز و به برگه (۳۴۱/أ) ختم می شود. جلد به کار رفته در مصحف نیز همراه با سرطبل و دارای تذهیب اولیه است.

با مقایسه مصحف مشهد-۱ و سایر مصاحف کهن باید گفت که این مصحف، نسخه ای تقریباً کامل بوده و تنها تعداد معدودی از برگه های آن مفقود است. این برگه ها معادل ۲.۹۴ درصد از تعداد کل برگه های مصحف را شامل می‌شود؛ بر این اساس، می توان گفت کمتر از سه درصد از این مصحف مفقود است.

۲ـ رسم مصحف

رسم کلمات در این مصحف به چهار دسته تقسیم می‌شود:

۱- کلماتی که با اقوال دانی و ابو داود همخوانی دارند؛ نمونه های این دسته عبارتند از:

الف) حذف الف از کلمات جمع مؤنث و مذکر سالم هنگامی که بعد از آن همزه یا تشدید نیامده باشد؛ مانند: العلمين، الكفرين، الصلحت، قنتت.

ب) حذف الف از یاء ندا و هاء تنبیه؛ مانند: يادم، يارض، يابرهيم، هذا، هذه، ههنا.

ج) زیادت الف؛ مانند: مائة.

د) زيادت واو؛ مانند: اولئك، سأوريكم .

ه) نگارش الف به صورت واو؛ مانند: الصلوة، الربوا.

و) نگارش همزه به صورت واو؛ مانند: علمؤا بني اسراءيل (الشعراء، ۱۹۷)، يعبؤا (الفرقان، ۷۷).

۲- کلماتی که دانی و ابوداود در خصوص آن بیش از یک وجه نقل کرده اند؛ مانند:

صافت؛ که ابوداود در خصوص آن و سایر جمع‌های مؤنث سالم دارای دو الف، دو وجه ذکر کرده است: الف) حذف هر دو الف: صفت ب) حذف الف دوم: صافت.

۳- کلماتی که اقوال دانی و ابوداود با آن‌ها همخوانی ندارد ولی برخی از علمای رسم مانند تُجیبی و غیره، وجهی برای آن نقل کرده اند؛ مانند: نسرع (المؤمنون، ۵۶)، أوتدا (النبأ، ۷) و كفتا (المرسلات، ۲۵).

۴- کلماتی که رسم آن‌ها مخالف با اقوال علمای رسم است؛ مانند:

جزاو (بقره، ۸۵) به اثبات الف بعد از زای و نگارش همزه به صورت واو بعد از الف؛

أولیاهم (بقره، ۲۵۷) به اثبات الف و حذف واو (صورت همزه) بعد از آن.

۳ـ نقطه گذاری و ضبط مصحف

در این مصحف، سه نوع نقطه گذاری مشهود است:

۱- نقطه های سیاه مستطیلی شکل

از این نقطه ها برای تمایز میان حروف هم‌شکل (نقط الإعجام) استفاده شده است. نکته قابل توجه در خصوص این نقطه ها این است که رنگ آنها با حروف مصحف همخوانی دارد؛ به گونه‌ای که می توان نتیجه گرفت این نقطه ها همزمان با نگارش مصحف درج شده اند. در زیر به ذکر چند نمونه از این نوع اکتفا می شود:

حرف	کلمه	حرف	کلمه
تاء	لاتفسدوا: بقره، ۱۱/ ص۴، س۶	ثاء	کمثل: بقره، ۱۷/ ص۴، س۱۶
زای	رزقنکم: بقره، ۲۵۴/ ص۴۶، س۱۰	شين	شیطینهم: بقره، ۹/ ص۴، س۳

۲- نقطه های سیاه دایره ای شکل (نقط الإعجام)

در کنار نقطه های سیاه مستطیلی شکل، برای نشان دادن بیشتر حروف نقطه دار، از نقطه های سیاه دایره ای شکل استفاده شده است که به نظر می رسد این کار در مرحله ای بعد از نگارش مصحف به آن افزوده شده است. این نقاط به فراوانی در مصحف قابل مشاهده است؛ چنانکه تقریباً هیچ کلمه ای نیست که در آن، این نوع نقطه به کار نرفته باشد.

۳- نقطه های قرمز دایره ای شکل (نقط الإعراب)

در این مصحف برای نشان دادن ضبط کلمات از نقطه های قرمز دایره ای شکل استفاده شده است. هرچند واضع نخستین این نقطه ها یعنی ابو الأسود دوئلی آن را فقط برای نشان دادن اعراب پایانی کلمات استفاده نموده، اما در این مصحف از این روش برای نشان دادن تمام حرکات استفاده شده است. برای مثال، کلمه یُخرِجونَهُم به این صورت علامت گذاری شده است:

برای نشان دادن تنوین نیز از همین نقاط به صورت زوج استفاده شده است؛ بدون آنکه بین اخفاء و اظهار و ادغام تفاوتی در کار باشد؛ مثل: جَمیعا؛ حَسَراتٍ؛ خِزیٌ

۴ـ قرائات، فواصل آیات و اسامی سوره‌ها

الف) قرائتی که مصحف بر اساس آن علامت گذاری شده است

با بررسی کلمات دارای دو یا چند قرائت در این مصحف، نتایج زیر به دست می آید:

• این مصحف از ابتدا تا انتها بر اساس یک روایت واحد علامت گذاری نشده است؛ بلکه قرائات مختلف در آن مشاهده می‌شود.
• تطابق قرائت به کار رفته در این مصحف با قرائت یعقوب حضرمی بیش از سایر قراء عراق مانند عاصم، حمزه، کسائی، خلف و ابوعمرو است.
• قرائات شواذ نیز در برخی از کلمات این مصحف شریف به چشم می خورد مانند: «الخالق» (حجر، ۸۶)، و «الخبَ» (نمل، ۲۵).

بر این اساس، احتمال می رود که این مصحف در منطقه بصره عراق کتابت شده باشد.

ب) اسامی سوره ها، فواصل آیات و تقسیمات

۱ـ اسامی سوره ها:

برخی از نام های سوره‌ها در مصحف مشهد-۱، با آنچه امروز رایج و متداول است، تفاوت دارد؛ مانند:

 

ردیف	مصحف اميری و مصحف مدينه	مصحف آستان قدس رضوی (مشهد-۱)
۱	التّوبة	براءة
۲	فاطر	الملائكة
۳	فصّلت	حم السجدة
۴	الإسراء	بنوا إسرائيل
۵	التّحريم	النبى لم تحرّم
۶	المعارج	سأل سائل

۲ـ فواصل آیات

• در این مصحف، بسمله در ابتدای سوره، به عنوان یک آیه علامت گذاری شده است که با روش مشهور در زمینه عدّ الآی مخالفت دارد.
• تعداد آیات سوره ها با هیچ کدام از روش های مشهور عدّ الآی تطابق کامل ندارد، اما می توان گفت عدّ الآی به کار رفته در این مصحف، به عدّ بصری بیش از سایر روش ها نزدیک تر است.
• در ابتدای هر سوره، عدد آن با رنگ قرمز مشخص شده که با علامات به کار رفته برای نشان دادن تعداد آیات در همان سوره هم خوانی ندارد؛ به گونه ای که می توان گفت به احتمال زیاد، این عبارات قرمز رنگ پس از کتابت مصحف افزوده شده اند. آنچه این عقیده را تقویت می‌کند این است که عدد نوشته شده به رنگ قرمز غالباً موافق با عدّ حجازی (مکه، مدینه اول و مدینه دوم) است.

شکل ها، نمادها و علائم:

علامت پایان آیه: برای نشان دادن پایان آیه در بسیاری از مواضع، از چهار نقطه سیاه رنگِ روی هم قرار گرفته استفاده شده است؛ مانند:

در برخی موارد نیز به جای چهار نقطه از سه نقطه استفاده شده است؛ مانند:

علامت تعشیر آیات (دسته بندی ده‌تایی): برای نشان دادن پایان هر ده آیه، از یک شکل هندسی خاص که به شکل مربع تزیین و تذهیب شده، استفاده شده و در داخل آن از حرفی که بیانگر شماره آیه بر اساس حساب ابجد است، بهره گرفته شده است.

۳ـ تقسیمات

در این مصحف، از تقسیمات رایج امروزی مانند اجزاء سی‌گانه و احزاب شصت‌گانه چیزی مشاهده نمی‌شود و تنها اصطلاح به کار رفته در آن، «سُبْع» است که در آن، مصحف به هفت بخش تقسیم می‌شود. این تقسیمات، موافق با تقسیمی است که سخاوی در کتاب خود نقل کرده است.